BAHÇELİEVLER YAPI KOOPERATİFİ'NDEN GÜNÜMÜZE

Ayku Kansu'nın Bahçelievler Yapı Kooperatifi ile ilgili yazısında (http://psi203.cankaya.edu.tr/uploads/files/Kansu,%20Bahcelievler.PDF)  geçmişte planlanan ve şimdiki Bahçelievler sınırları aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır. Semt şimdiki haliyle ilk planlandığı ve yapılandığı dönemin altı katı büyüklüğüne ulaşmıştır.

Bahçeli Evler Yapı Kooperatifi yöneticilerinin üyelerine ev yapmak için 1930’lu yılların Ankara’sında önce Havuzbaşı’nın -yani bugünkü Kızılay Meydanı’nın- batısında Hazine’ye ait bir araziyi istemiş ama alamamış olduğunu, Kavaklıdere civarında kendilerine gösterilen yerleri kooperatif üyelerinden çoğunluğunun bankacı olup Ulus’ta çalıştığı ve bu yüzden kendilerine uzak gözüktüğü için istemediklerini, sonra kendilerine önerilen ve Ulus’ta o günkü Türkiye Büyük Millet Meclisi binasının arkasına düşen Hazine’ye ait bir başka arazinin bu sefer de Jansen Planı’nda ileride kurulması düşünülen “amele mahallesi”ne yakın olması gerekçesiyle reddedildiğini biliyoruz. Kooperatif yönetimi sonunda, Ankara şehrinin o günkü imar planı içinde olup da ucuz bir şekilde elde etme imkânı bulamadıkları bu kooperatif arsasını, imar planı dışında olup Jansen’in imar planına dahil edilmesini önerdiği Çiftlik Yolu üzerindeki Abdi Paşa Çiftliği arazisi içinde buldular.

Kooperatif yöneticileri, o sıralarda Ankara’da bulunan Jansen ile birlikte Abdi Paşa Çiftliği’nin bir bölümünü oluşturan bu toprak parçasını yerinde inceleyip şehir planlamacısından da olumlu gö- rüş aldıktan sonra -bir anlatıma göre çok ucuz bir fiyata, bir başka anlatıma göre de hiçbir bedel ödemeden- bu araziyi aldılar.2 Hem genel yerleşim planının hem de bu plan üzerinde inşa edilecek olan evlerin tasarımlarını da bizzat Jansen yaptı.  

Bahçeli Evler Yapı Kooperatifinin Kuruluş Kararnamesi

Aşağıdaki adreste Ankara Bahçeli Evler Yapı Kooperatifinin kuruluşuna, yani Bahçeli ve Emek'in kuruluşuna dair kararnameyi içeren 7 Mart 1935 tarih ve 2948 sayılı Resmi Gazeteye ulaşılabiliyor. Bu kararnamede Bahçelievler'in 119 kurucusunun da isimleri yazılı. Meraklılarının ilgisini çekebilir. Belki bazılarının babaları veya dedelerinin ismi burada geçiyor olabilir.

http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2948.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2948.pdf

Günümüzdeki mahalle sınırları

Bahçeli Evler Yapı Kooperatifi’nin 1930’lu yılların ikinci yarısında planlarını Ankara’nın imar planını yapmakla görevli olan Hermann Jansen’e çizdirmiş olduğu Türkiye’deki ilk “bahçe şehir” uygulaması olan -ve bugünkü Bahçelievler’in küçük bir bölümünü oluşturan- bölge, 1950’li yılların başlarından itibaren basılmış olan Ankara şehir haritaları üzerinde basit bir inceleme yapıldığında artık neredeyse fark edilemeyecek bir duruma gelmiştir. Bugün, hem halk ağzında hem de resmi belgelerde “Bahçelievler” denildiğinde anlaşılan bölge, kuzey sınırı Tandoğan Meydanı’ndan batı istikametinde Atatürk Orman Çiftliği’ne giden De Gaulle Caddesi’nin Beşevler kavşağında ad değiştirerek devamı olan Bahriye Üçok Caddesi, batı sınırı bugünkü adı Mevlana Bulvarı olan Konya Yolu, güney sınırı İsmet İnönü Bulvarı ve batı sınırı da Beşevler kavşağından güney istikametine doğru inen ve Bahçelievler’i Anıt Kabir’den ayıran Mareşal Fevzi Çakmak Caddesi ile “çerçevelenmiş” bulunmaktadır. 

Jansenn Planına Göre Bahçelievler Yapı Kooperatifi'nin Günümüz Haritasında Yer Alan Sınırları

Günümüz Ankara şehir haritalarına bakıldığında, kooperatifin kendisine yaptırttığı bu ufak “bahçe şehir” 1960’lı yıllardan itibaren resmi kayıtlara geçtiği ve halk ağzında yerleştiği şekliyle kuzeyde 54. Sokak, batıda IV. Cadde -İ. Melih Gökçek’in büyükşehir belediye başkanlığı esnasında değiştirdiği, ama hemen hemen “hiç” kimsenin kullanmadığı adıyla, Kazakistan Caddesi-güneyde VI. Cadde, doğuda da II. Cadde -yeniden adlandırıldığı şekliyle, Prof. Muammer Aksoy Caddesi- içinde kalan ve dikey konumlandırılmış bir dikdörtgeni andıran bölgedir.  

Bu alanda “cadde” olarak adlandırılmasına rağmen gerçekte normal genişlikte bir sokak olan III. Cadde -kullanılmayan yeni adıyla, Azerbaycan Caddesi- 1950’li yıllardan başlayıp 1980’li yıllara kadar troleybüs hattının da geçtiği bir anacadde işlevini bugün de -günün hemen hemen her saatinde trafiğin adım adım ilerlediği haliyle- sürdürmektedir.

JANSENN'İN PLANLADIĞI "YERLEŞİM ALANININ ORTASINDAKİ KURUMSAL YAPILAR PLANI" (Yukarıdaki haritada YEŞİL ÇİZGİ ile gösterilen alan)

1945’te inşa edilen Bahçelievler İlkokulu (Nebahat Keskin İlkokulu) Gemeinschaftsbauten der Siedlungsmitte [Yerleşim Alanının Ortasındaki Kamusal Yapılar] olarak planlanan bölüme konumlandırılmış, ancak yatay olarak okulun doğusundan başlayıp okul arazisi eninde devam eden ve ufak dükkânlardan oluşan küçük bir pazaryeri olarak tasarlanan bölüm kooperatif yöneticileri tarafından iskâna açıldığı 1939 yılından hemen sonra bu dilimin devamı olan ve 3 Cadde (Azerbaycan Caddesi) ile 42. Sokak’ın (Yeni 49 Sokak) köşesinde bulunan parsele inşa edilen “Polis Noktası” 1960’lı yılların sonlarına kadar kullanıldıktan sonra ortadan kaldırılmıştır.

Bugünlerde 45. Sokak -yeni adlandırıldığı şekliyle, Şevket Süreyya Aydemir Sokak- 44. Sokak, 42. Sokak ve III. Cadde ile kuşatılan bu ufak adada kamusal işlev gören tek bina, cephesi III. Cadde’ye bakan PTT binasıdır

Sosyal Eğlence Mekanları

Bu adanın 44. Sokak’a bakan kısmında inşa edilmiş olan Renkli Sinema 1960’lı yılların sonunda çı- kan bir yangınla yok olana kadar o zamanki Bahçelievler’de bir cephesi III. Cadde’ye bakan ve bugünkü PTT binasının hemen karşısında olan yazlık açık hava sineması ile birlikte mahallenin en önemli eğlence mekânı idi. 1960’lı yıllarda açık hava sineması, ondan önce de mahallenin tenis kortlarının olduğu ve III. Cadde üzerinde bulunan parsel ise Jansen tarafından -Ankara Bahçeli Evler Yapı Kooperatifi: Gemeinschaftsbauten der Siedlungsmitte adlı ve 12 Temmuz 1938 tarihli planında görüldüğü üzere- Anıt Kabir istikametine bakan manzarasıyla bir taraça ve toplantı alanı olarak tasarlanmıştı.

Sokaklar ve Konutlar

(Kaynak :http://www.itudergi.itu.edu.tr/index.php/itudergisi_a/article/viewFile/904/830)

 Başta düşünülen sürekli bloklar sonraki aşamada yerini tekil konutlara bırakmış olsa da, bu konutlar birinci kat seviyesini geçmeyen bitişik duvarlarla veya tek katlı ince bir mekânla birbirine bağlanarak cephelerin sürekliliği sağlanmıştır. Sokakların kesitleri Jansen tarafından belirlenmiştir ve farklı konut tiplerinin bir araya gelmesiyle farklı özellikte sokak cepheleri oluş- turulmuştur. Ana tasarımda konutlar arası sınırlar, ön bahçede yeşil alan ve bodur bitkiler yardımı ile tanımlanmış ayrı bir eleman, duvar veya çit kullanılmamıştır. Birçok Avrupa veya Amerikan banliyö evinde görülen yarı kamulaşmış ev önü bütünleşik yeşil bahçe çözümü Bahçelievler’de ilk andan itibaren değiştirilen öğe olmuştur. Genellikle mal sahibi olan kullanıcıların ön bahçelerini egemenlik alanı sınırlarını netleştirmek, bazen de mahremiyeti sağlamak amacıyla, birbirinden oldukça farklı şekillerde ayırdıkları, kalan konut örnekleri ve eski fotoğrafları üzerinden tespit edilmiştir. Bunu alçak bahçe duvarı, demir parmaklık, yüksekalçak sık bitki kümeleriyle güçlendirerek gerçekleştirmişlerdir. Zaman içinde konutların yı- kımı sonucu oluşan çözülme ve katlı yapılaşma sokakları oldukça değiştirmekle beraber sokak genişlikleri, sokak ve konut sınırı mesafeleri, sokak köşelerindeki girintiler gibi Jansen’in tasarımındaki ilk kararlar sabit kalmıştır. Bununla sokakların ve sınırlarının karakteri bu güne kadar az oranda da olsa korunmuştur. Kullanıcıların tercihlerine göre belirlenen konutların yerleştirilmesiyle oluşturulan sokaklar farklı olarak tanımlanmışlardır. Uygulanan beş tip konut daha önce de özellikleri belirtilen B3, B4, D2, D4 ve C2’dir. İkiz tip olan B3 dışındaki diğer konutlar yan yana zincirleme mantığında gelerek sürekli sokak cepheleri oluşturmakta ve konutlar birleşerek bir sokak sınırı yaratmaktadırlar. Temel olarak tiplerin çıkışını oluşturan ve vurgulanması gerekli konut tipleri ise B4, C2 ve D4’tür. Bunların birbiri ile bağlantılı olan bir gelişimi vardır (Şekil 4). B4, tek kat yüksekliğini geçmeyen, ön ve arka bahçe sınırı olarak, tanımlanmış iki yan duvarlarıyla özelleşmiş olandır (Şekil 5). Burada konut dışındaki sınır elemanı duvardır. C2’nin tek taraflı yan duvarı biraz daha özelleşerek konuta giriş bunun arkasından alınmıştır. Bu tip de yan yana birleşerek “konut ve duvarı” şeklinde sınır oluşturabilmektedir. D4 Tip ise C2’nin yan sınırı olan duvarın tek katlı mekân haline getirilmesi yani mekânsallaşması sonunda oluşmuştur

39 Sokak No 23 B4 Tipi Konut 

DİLEK DALAT EVİ

Yapılan apartmanların cephe hizaları eski sisteme uygundur; konut önü alanlarını ise otopark ya da bahçe olarak kullanmaktadırlar. Genellikle Jansen’in B4’lerde potansiyel kapatı- labilecek alanlar olarak tanımladığı balkonlar tüm konutlarda kapatılarak oda haline getirilmiş ya da diğer eklerin bünyesindeki iç mekânlar haline gelmiştir. Yine B4’lerde iki yandaki, yaklaşık 150cm yüksekliğindeki duvarlar kaldırılsa bile, kuvveti ekler üzerinde etkili olmuş ve eklerin bu hizada durmaları sağlanmıştır. Bazı konutlarda kullanıcılar kendi dış bahçe duvarlarını oluşturduktan sonra içteki bu duvarları kaldırarak ön-arka ayrımının keskinliğini yumuşatmış- lardır. Konutlardaki genişleme sırasında genellikle eski sınır paralel bir biçimde ötelenmiş ve bu sınırın üzerindeki iç-dış mekân arasındaki düzenleyiciler ötelenen son sınır üzerine taşınmışlardır. Bunun dışında ekler önceki yapıya uyum sağlayacak şekilde yapılmaya çalışılmış- tır. Jansen tüm konutların alt katlarında, yapım sisteminin elverdiği oranda mekânlar arası sınırları açmıştır. Çoğu odanın birbiriyle ve de holle ilişkisi kurulmuş, duvarlar geçişlerin duvarları haline gelmiştir. Mekânların daha verimli kullanılabilmesi için sonradan ev sahipleri tarafından bu geçişler ya kapalı tutulup mekân kullanıcıya göre tanımlanmış ya da kaldırılarak yeniden dü- zenlenmiştir.

Bahçelievler örneğinde katı bit modernist tavır bulmasak bile, seri üretimin ve toplu yerleşmenin birçok önerilerini görmek mümkündür. Jansen, farklı kültürden gelen yabancı bir mimar/şehirci olarak, bu yerin gerçeklerini anlamaya çalışmış ve farklı sınır olasılıkları tanımlamıştır. Genel tasarımcı kişiliğinde yerin verileri onun için özeldir; bunu Ankara’ya olan tavrı ile de belirlemiştir. Bu anlamda konutu sosyaboyutu ile algıladığı da açıkça gözlenmektedir. Daha çok küçük, geleneksel bir Alman yerleş- mesi gibi başlayan projenin zaman içinde, dıştan da yönlendirmelerle geldiği sonuç, istenilen prensipleri de tam bırakmadan bu yerin çözümü olmuştur. Jansen, sokağa karşı açık konut mantığından bir adım geri durmuş ve evin sınırlarına tereddütlü yaklaşmıştır. Burada gelenekselden geleni anlayarak ona yakın durmaya çalışmıştır. Mahremiyet kavramına özen gösterdiği açıktır. Bunu tip konutlar için belirli bir mantık dâhilinde geliştirmiştir. Konutların ön ve arka yönünü bir şekilde ayırmış, kontrollü geçişler sağlamış- tır. Yine de konut önlerinde, batı kültüründe yaşayabilen, açık sınır mantığı, ilk değiştirilen özellik olmuştur. Herkesin ilk andan itibaren basit ya da tasarlanmış şekilde kendi problemine çözüm aradığı gerçektir. Bu bugün tespit edebilen örneklerde de görülebilmektedir. Yapısal çevrede kontrolün ve belirli sınırlamaların olmadığı yerde insan yaşadığı yeri kendi değerlerine, mahremiyet derecesine ve isteğine göre yeniden tanımlamaktadır. Arsa alanının konut alanına oranının çok fazla olması, yatayda ve düşeyde daha fazla alanı çevrelemek, kapatmak üzere bir eğilimi pekiştirir. Bu da insanın egemenlik alanının dışa doğru hareket ettiğini kanıtlamaktadır. Bugün Bahçelievler’de tespit edilen konutların çoğunun sınırları ötelenmiş, iç sınırları ve mekân ilişkileri değiştirilmiştir. Ama onlardaki çözülme en önce büyük ölçekteki belirleyici ana sınırlarda başlamıştır. Daha önce belirlenen içe dönük yapı, sınırların akışkanlık kazanıp, hareketliliğin ve trafiğin artmasıyla dı- şa dönmüş ve çevresiyle iletişime geçmiştir. İnsan, kendi isteklerini, anlayışını ve kültürünü konutunun sınırlarına yansıtmaktadır. Bunu en başta kendisi yapmaktadır, fakat şimdi de her ne dikte edilirse edilsin, olanağını bulduğunda örgütlemeye, herkeste benzer olanı kendisininki yapmaya ve sınırlarını işaretlemeye devam etmektedir. Mekân tasarımcısının da insanın sınır niyetinin altındaki özü anlayabilmesi, kurguladığı mekândaki sınır olasılıklarını çeşitlendirmesi adına önemlidir. Bahçelievler Örneği bu çerçevede fiziksel, psikolojik, sosyal sınır olası- lıkları üzerine bir analiz ve değerlendirme yapma imkânını vermiştir.

Özlem MUMCU UÇAR* , Ahsen ÖZSOY İTÜ Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, 34437, Taşkışla, Taksim, İstanbul

Mahalleyi Tamamlayan Diğer Yapı Koopratifleri

 Batı, doğu ve güney istikametlerine doğru bu kooperatif arazisinin yanına “bitiştirilmiş” şekilde 1940’lı yılların hemen başından itibaren eklenen diğer yapı kooperatifleri 

• Tasarruf Kooperatifi (1941), 
• Ankara İş Bankası Memurları Yapı Kooperatifi (1942-1954), 
• Ucuz Evler Yapı Kooepratifi (1942),
  
  Yukarıdaki üç koopreatif ile ilgili bilgil ve Ankara'da Banka İkramiye Evleri konulu makale için tıklayınız.
•  Emekli Sandığı Yapı Kooperatifi (1940-1942)
  
  Emek, adını Emekli Sandığı Memurları Ev Yapı Kooperatifi olan konut kooperatifinden almıştır. Kooperatifin 8 Mayıs 1951'de belediyeye verdiği dilekçede henüz semtin adı yoktur ve bölgeden ''Bahçelievler'in orta mektebi arkası'' diye söz edilir
•  Dikmen Yapı Kooperatifi [İsrailEvleri] (1954)
  
  Emek'teki İsrailevleri'ne, İsrailli bir firmaya ait olmasından dolayı bu isim verilmiştir. İsrailevleri'nin 1953'te milletvekilleri ve üst düzey bürokratlarının kurduğu bir kooperatif olduğu kitaplarda yazar. Kooperatifin ilk adı Dikmen Yapı Kooperatifi'dir.

Derleyen : Aylin Kosovaeri Şahin